Op 4 juni werd de Ammodo Science Award voor baanbrekend onderzoek 2024 in het domein Natuurwetenschappen uitgereikt aan het Lipidomics Team van Rijksuniversiteit Groningen dat wordt geleid door Prof. Adriaan Minnaard (Rijksuniversiteit Groningen), Prof. Branch Moody (Harvard University) en Dr. Ildiko van Rhijn (Harvard University, Universiteit Utrecht en Amsterdam UMC). Het Lipidomics Team bestudeert zogenaamde ‘lipiden’, vetachtige stoffen die een belangrijke rol spelen bij allerlei processen in het menselijk lichaam. Het team heeft als doel betrouwbare, diagnostische tests en effectieve vaccins tegen tuberculose (TBC) en andere infectieziekten te ontwikkelen.
De Ammodo Science Award
Met de Ammodo Science Award for groundbreaking research wordt de waardering uitgesproken voor onderzoek dat internationaal erkend, hoogstaand en in potentie baanbrekend is en in gezamenlijkheid wordt uitgevoerd. KNCV Tuberculosefonds feliciteert het Lipidomics Team van harte met deze bijzondere en verdiende erkenning.
Lipiden spelen een cruciale rol in de menselijke immuunrespons op TBC
Het Lipidomics Team werkt al twintig jaar aan de ontwikkeling van fundamentele methoden voor de bestrijding van bacteriële infectieziekten zoals TBC. Hun onderzoek richt zich op het menselijke immuunsysteem, waarbinnen gespecialiseerde cellen en eiwitten samenwerken om het lichaam te beschermen tegen ziekteverwekkers, zoals bacteriën. Wat het team onderscheidt, is hun bereidheid om buiten de gebaande paden te treden. Zo richt onderzoek naar de afweerreactie van het menselijke immuunsysteem zich doorgaans uitsluitend op eiwitten.
Vanaf het begin heeft het Lipidomics Team zich echter gericht op lipiden. Lipiden zijn er in vele soorten en maten. Het team toonde aan dat zelfs de meest grondig bestudeerde bacteriën nog steeds veel onbekende lipiden bevatten, ondanks de cruciale rol die deze moleculen kunnen spelen in de menselijke immuunrespons. Dit hoogst originele inzicht, gecombineerd met hun revolutionaire aanpak, heeft de afgelopen decennia tot talloze baanbrekende ontdekkingen geleid.
Een belangrijke, fundamentele vraag was bijvoorbeeld waarom tuberculosebacteriën lange tijd in het menselijk lichaam kunnen overleven zonder ziekte te veroorzaken. Het team ontdekte dat deze bacteriën het immuunsysteem omzeilen door unieke lipiden te produceren. In een notendop: wanneer ziekteverwekkende bacteriën het lichaam binnenkomen, worden ze aangevallen door witte bloedcellen, die de bacteriën opnemen in hun ‘maag’ waarna de zuurgraad wordt verlaagd om de bacteriën te doden. De tuberculosebacteriën weten deze verzuring echter te voorkomen door een lipide te maken dat als een soort maagzuurremmer werkt. Op deze manier kunnen de bacteriën lange tijd sluimerend in het lichaam blijven totdat het immuunsysteem verzwakt is en de drager ziek wordt.
Samenwerking maakt innovatieve onderzoeksmethode mogelijk
Het Lipidomics Team brengt op unieke wijze expertise samen op het gebied van organische chemie, microbiologie en immunologie. Het begint met het detecteren van nieuwe lipiden. Deze worden ontdekt door ziekteverwekkende en niet-ziekteverwekkende bacteriën met elkaar te vergelijken. Deze lipiden worden vervolgens in het laboratorium chemisch nagemaakt. Vervolgens wordt de interactie tussen de nagemaakte ‘pure’ lipiden en het menselijke immuunsysteem bestudeerd.
Voor de eerste keer ooit maakte deze innovatieve methode het mogelijk om de enorme hoeveelheid lipiden in ziekteverwekkende bacteriën grotendeels te identificeren, en vooral de lipiden die betrokken zijn bij het veroorzaken van ziekten. Deze bevindingen transformeerden het wetenschappelijke inzicht in de besmettelijkheid van TBC en gaven het Lipidomics Team een leidende positie in mondiale samenwerkingen.
Bekijk hier het videoportret van de onderzoeksgroep:
De strijd tegen tuberculose en andere bacteriële infectieziekten
Naast hun onderzoekswerk, heeft de groep een lipidenbank opgezet die van groot belang kan zijn voor toekomstige doorbraken op dit wetenschapsgebied. De groep heeft nu ongeveer 100 chemisch nagemaakte lipidemoleculen beschikbaar gesteld aan de hele onderzoeksgemeenschap. Hun eigen missie op dit gebied is duidelijk: het bevorderen van de ontwikkeling van een effectief vaccin tegen TBC en van een betrouwbare diagnostische test, die bijvoorbeeld gebaseerd zou kunnen zijn op de detectie van lipiden in bloed of urine, of op de immuunrespons op lipiden. Cruciaal hiervoor zijn samenwerkingsverbanden met clinici, epidemiologen, en bedrijven, die de stap van basale wetenschap naar toepassing kunnen helpen maken.
De aanknopingspunten voor nieuw onderzoek zijn talrijk. De komende jaren hoopt het team zijn kennis van bacteriële lipiden verder uit te breiden. Verwacht wordt dat hun methode nuttig zal zijn voor het in kaart brengen van andere belangrijke bacteriële ziekteverwekkers naast TBC. Als volgende stap wil het team daarom een innovatief onderzoeksprogramma opzetten naar nieuw ontdekte lipiden in de bacteriën die buiktyfus, bloedvergiftiging en huidinfecties veroorzaken. Hun belangrijkste vragen zijn: hoe kunnen deze bacteriën ons zo vreselijk ziek maken en welke rol spelen lipiden daarbij?
Bron: Lipidomics Team – Ammodo Science Award (ammodo-science-award.org)
Foto’s door Maarten Nauw.
