Ko Verhoek, bachelor student geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, schreef onlangs een paper over afbeeldingen die in 1928 zijn gebruikt voor tijdschrift ‘Zonnestraal’. Deze campagnetekeningen zijn destijds gemaakt om donaties en aandacht te genereren voor de strijd tegen tuberculose. De analyse richtte zich op het ontstaan van de tekeningen en de betekenis en achterliggende motieven van de illustraties.
Tuberculose was volksziekte nummer 1
In het begin van de 20e eeuw was tuberculose een van de meest gevreesde ziektes in Nederland. Tuberculose verspreidde zich snel en eiste veel levens. Tegenwoordig is tuberculose goed te behandelen, maar in die periode waren er slechts beperkte medische middelen beschikbaar om tuberculose te behandelen. De behandeling bestond voornamelijk uit rust, frisse lucht en goede voeding, wat leidde tot de oprichting van verschillende sanatoria door het hele land.
De hoge sterftecijfers van tuberculose zorgden voor een grote maatschappelijke impact. Gezinnen werden getroffen, arbeidskrachten vielen weg en de sociale en economische gevolgen waren enorm. Hierdoor groeide de bewustwording en mobilisatie om de ziekte te bestrijden, wat resulteerde in de oprichting van verschillende particuliere gezondheidsverenigingen specifiek gericht op de bestrijding van tuberculose.
Particuliere gezondheidsverenigingen & sanatorium Zonnestraal
Deze gezondheidsverenigingen speelden een cruciale rol in de strijd tegen tuberculose, door onder andere het verzamelen van fondsen, het bieden van voorlichting en het oprichten van sanatoria. Zonnestraal, een sanatorium dat symbool stond voor hoop en herstel, was één van de bekendste en meest vooruitstrevende instellingen in deze periode. Zonnestraal werd in 1928 opgericht door de Diamantbewerkersbond en richtte zich op de behandeling en revalidatie van tbc-patiënten.
De analyse van de illustraties
In figuur 2 staat een poster, gemaakt door Albert Hahn jr., die vaak in advertenties werd gebruikt. Op de afbeelding staat ‘De sterken voor de zwakken tegen de tuberculose‘. Opvallend is dat in de afbeelding de vrouw als zwak wordt afgebeeld en de man als de sterke die helpt. Het lijkt geen toeval dat de vrouw op de foto de zwakke is. In figuur 1 zijn de vrouw en het kind ook de zwakken en worden ze beschermd door een mannenhand. Deze afbeeldingen zijn niet bepaald verwonderlijk, omdat de samenleving in die tijd gekenmerkt werd door andere genderverhoudingen.
Kinderen werden vaak ingezet in campagnes omdat ze snel een emotionele reactie uitlokken bij mensen. Als een schip zinkt, is het ook gebruikelijk om ‘vrouwen en kinderen eerst’ te roepen; het beschermen van vrouwen en kinderen lijkt iets dat diepgeworteld is in de samenleving. Toch is het onwaarschijnlijk dat een hedendaags affiche vrouwen in dezelfde context zal afbeelden. Het beeld van de rolverdeling tussen man en vrouw en de tweedeling die alleen uit de man en de vrouw zou moeten bestaan, is de afgelopen decennia aan het veranderen.
Onderaan de poster van figuur 1 staat de tekst ‘De Tuberculose grijpt elken dag naar nieuwe slachtoffers, helpt mede de doodende hand af te wenden’. Het woord ‘grijpt’ is bewust gebruikt omdat het in combinatie met de hand die naar de vrouw en het kind in de tekening grijpt, een visueel beeld creëert dat werkelijkheid wordt. Deze tekst is een duidelijke oproep om de vereniging te steunen.
Vereniging Zonnestraal had socialistische wortels, maar toch was iedereen welkom in het sanatorium. Het maakte niet uit of je katholiek of joods was, iedereen was gelijk en dat maakt Zonnestraal heel bijzonder in een tijd van segregatie.
Kunstenaar Albert Hahn jr.
De tekening op de voorpagina van Zonnestraal is gemaakt door de kunstenaar Albert Hahn jr. Het is belangrijk om iets over Hahns achtergrond te vertellen, omdat de tekening daardoor beter te begrijpen is.
Albert Hahn jr. werd in 1894 in Amsterdam geboren onder de naam Albert Pieter Dijkman. Na de dood van zijn stiefvader Albert Hahn sr. in 1918 nam Dijkman diens naam als pseudoniem over. Albert Hahn sr. was ook kunstenaar en had veel connecties in socialistische kringen in Nederland. Hahn sr. leerde Hahn jr. veel over het gebruik van socialistische symboliek in tekeningen. Hahn jr. erfde ook veel socialistische opdrachtgevers van zijn vader en ging voor hen werken. Op het repertoire van Hahn jr. is de socialistische boodschap duidelijk zichtbaar en je zou zijn stijl kunnen omschrijven als socialistisch realisme.
Bronvermelding:
- Verhoek, K. (2024). Analyse van de visuele cultuur van massamediale communicatiecampagnes: Een studie van een poster uit 1928 voor tijdschrift Zonnestraal. Universiteit van Amsterdam.
- Historisch Nieuwsblad. (z.j.). Tuberculose: Volksziekte nummer 1. Geraadpleegd van https://www.historischnieuwsblad.nl/tuberculose-volksziekte-nummer-1/
- Zonnestraal, Stichting. (z.j.). Geschiedenis van het sanatorium Zonnestraal. Geraadpleegd van https://www.zonnestraal.org/geschiedenis
- Dijkman, A.P. (z.j.). Albert Hahn jr. en de socialistische symboliek in kunst. In: Nederlandse Kunstenaars in de 20e eeuw. Geraadpleegd van https://www.kunstenaars20e-eeuw.nl/alberthahnjr
- Tuberculosefonds, KNCV. (z.j.). Tuberculose in Nederland in de 20e eeuw. Geraadpleegd van https://www.kncvtbc.org/tuberculose-geschiedenis-nederland
